Hình tượng nghệ thuật không phải là “bức
tranh đời sống” đứng yên mà luôn sống động, lung linh, huyền ảo, vừa giống vừa
không giống cuộc đời thực, vừa vô hình vừa hữu hình, cụ thể đấy mà mơ hồ đấy,
như mặt trăng đáy nước, bóng người trong gương, như không gian vốn ba chiều nay
thu lại trong không gian hai chiều của hội hoạ, như một mái chèo trên hai thước
chiếu sân khấu mà tưởng đang vẫy vùng trước đại dương… Cái ta nhìn thấy trong
nghệ thuật vừa là nó lại vừa không phải chính nó. Và để hiểu hơn về hình tượng
nghệ thuật em đã chọn đề tài: Khái niệm “hình
tượng nghệ thuật” và những nét đặc trưng của nó.
1. Nguồn gốc khái niệm hình
tượng nghệ thuật.
Xuất hiện cách đây hơn 2000 năm, hình tượng nghệ thuật được hiểu đơn giản
là cách mô phỏng thế giới khách quan. Các nhà triết học cổ đại Hi – Lạp, tiêu
biểu là Platon và Aristotle. Họ gọi nghệ thuật là “sự mô phỏng tự nhiên”. Ở đây
“ tự nhiên” được hiểu là toàn bộ thế giới thực tại: tự nhiên và xã hội. Cong “
mô phỏng” là khả năng của nghệ thuật trong việc tái tạo lại các hiện tượng
riêng lẻ ấy bằng các loại hình nghệ thuật.
Sau này, Hegel – nhà triết học người Đức, ông cũng
chia nhận thức của con người ra làm ba nhóm: triết học nhận thức bằng khái
niệm, tôn giáo nhận thức bằng biểu tượng còn nghệ thuật nhận thức bằng hình
tượng.
Còn Beilinski – nhà tư tưởng Nga thì phân biệt cụ
thể hơn, ông cho rằng: “ Nhà triết học nói bằng phép tam đoạn luận, nhà thơ nói
bằng các hình tượng và bức tranh…nhà kinh tế chính trị được võ trang bằng các
số liệu thống kê tác động đến trí tuệ của người đọc và người nghe… Nhà thơ được
trang bị bằng sự miêu tả bằng sự trang bị sinh động, đạm nét về hiện thực, tác
động vào trí tưởng tượng các đọc giả của mình, phơi bày trong một bức tranh…Người
này chứng minh, người kia phơi bay và cả hai đều thuyết phục, chỉ có điều người
này thì bằng các luận chứng logic, còn người kia lại bằng những bức tranh”.
Đó là một số quan điểm của các nhà triết học về nghệ thuật, dù ở những thời
khác nhau nhưng họ đã mang đến một phương thức phán ánh đặc thù của nghệ thuật
đó là hình tượng.
2. Khái niệm hình tượng nghệ
thuật.
2.1 Khái niệm hình tượng
nghệ thuật nói chung.
Phạm trù hình tượng là một phạm trù mang tính khái quát phản ánh tính hệ
thống của các khái niệm, phạm trù qui luật về đặc trưng thẩm mỹ của nghệ thuật.
Vì tất cả những lý giải về nghệ thuật đều xuất phát từ vấn đề hình tượng. Như ta đã biết
hình tượng nghệ thuật luôn có xu hướng mang ý nghĩa vượt ra ngoài nó, cấu trúc
đặc thù này của hình tượng nghệ thuật được tạo bởi nhiều lý do, trong đó có sự
kết hợp của hai yếu tố thực và hư, hai yếu tố làm cho chức năng thể hiện ý
nghĩa của hình tượng thay đổi, để hình tượng không chỉ là sự sao chép đơn giản
đời sống mà còn có khả năng biểu hiện những ý nghĩ chủ quan của con người,
không chỉ khêu gợi sự tưởng tượng sáng tạo mà còn mở rộng khả năng tự cảm thấy
của con người về thế giới và chiều sâu cuộc sống.
- Hình tượng là hình thức đặc thù của tư duy nghệ
thuật, là sự phản ánh hiện thực trong tính toàn vẹn, sinh động, cảm tính, cụ
thể theo qui luật của cái đẹp.
- Hình tượng là cơ cấu hài hoà của những yếu tố chủ quan và khách quan, cảm tính – lý tính, cụ thể – khái quát, cá biệt – phổ biến; nhưng được trình bày bằng con đường thông qua cái khách quan, cái cảm tính, cụ thể, cá biệt để phát hiện cái chủ quan, cái lý tính, cái khái quát, cái phổ biến.
Trong tất cả các yếu tố tạo thành hình tượng nghệ thuật nói trên, thì yếu tố cảm xúc – cá biệt mang tính cách cá nhân của chủ thể sáng tạo là quan trọng nhất. Tư duy hình tượng – cảm tính: này sinh trên cơ sở tiếp xúc trực tiếp với đối tượng. Nó tái hiện đối tượng một cách toàn vẹn những không thoát li đối tượng mà gắn liền với những đặc điểm cụ thể, cá biệt, sinh động về đối tượng để qua đó mà bộc lộ cái khái quát. Loại tư duy này bao hàm cả thái độ đánh giá chủ quan của chủ thể. Nghệ thuật tái hiện và khái quát cuộc sống dựa trên cơ sở của loại tư duy này. Nói một các cụ thể, nghệ sĩ xây dựng nên hình tượng nghệ thuật dựa trên cơ sở các loại tư duy hình tượng – cảm tính, và hình tượng nghệ thuật chính là sự biểu hiện những quan niệm khái quát về cuộc sống dưới hình thức cụ thể, cảm tính như hình thức của bản thân đời sống.
- Hình tượng là cơ cấu hài hoà của những yếu tố chủ quan và khách quan, cảm tính – lý tính, cụ thể – khái quát, cá biệt – phổ biến; nhưng được trình bày bằng con đường thông qua cái khách quan, cái cảm tính, cụ thể, cá biệt để phát hiện cái chủ quan, cái lý tính, cái khái quát, cái phổ biến.
Trong tất cả các yếu tố tạo thành hình tượng nghệ thuật nói trên, thì yếu tố cảm xúc – cá biệt mang tính cách cá nhân của chủ thể sáng tạo là quan trọng nhất. Tư duy hình tượng – cảm tính: này sinh trên cơ sở tiếp xúc trực tiếp với đối tượng. Nó tái hiện đối tượng một cách toàn vẹn những không thoát li đối tượng mà gắn liền với những đặc điểm cụ thể, cá biệt, sinh động về đối tượng để qua đó mà bộc lộ cái khái quát. Loại tư duy này bao hàm cả thái độ đánh giá chủ quan của chủ thể. Nghệ thuật tái hiện và khái quát cuộc sống dựa trên cơ sở của loại tư duy này. Nói một các cụ thể, nghệ sĩ xây dựng nên hình tượng nghệ thuật dựa trên cơ sở các loại tư duy hình tượng – cảm tính, và hình tượng nghệ thuật chính là sự biểu hiện những quan niệm khái quát về cuộc sống dưới hình thức cụ thể, cảm tính như hình thức của bản thân đời sống.
Có thể coi như đó là cái phôi, cái tế bào đầu tiên để tạo nên hình tượng và
hình tượng là cơ sở để hình thành tác phẩm nghệ thuật.
để con người cảm thụ, đánh giá, sáng tạo theo qui luật của cái đẹp.
để con người cảm thụ, đánh giá, sáng tạo theo qui luật của cái đẹp.
2.2 Khái niệm hình tượng nghệ tuật trong mỹ học.
Trong mỹ học hình tượng nghệ
thuật được hiểu theo hai nghĩa đó là nghĩa rộng và nghĩa hẹp.
- Theo nghĩa rộng: Khái niệm hinh tượng chỉ đặc điểm chung về phương thức
phản ánh đời sống của tất cả các loại hình nghệ thuật, để phân biệt nghệ thuật
với khoa học và các hình thức ý thức xã hội khác.
- Theo nghĩa hẹp: Khái niệm hình tượng được dùng trong phạm vi tác phẩm,
chủ yếu là hình tượng cụ thể về một con người, một tập thể người, một con vật,
đồ vật hay một cảnh sắc thiên nhiên, một cảnh sinh hoạt lao động thường
ngày,…Tất cả mọi thứ dù tầm thường nhất khi đi vào nghệ thuật đều có thể trở
thành hình tượng, một khi nó mang trong mình những quan niệm sống, những trải
nghiệm cuộc đờ, những triết lý nhân sinh sâu sắc.
Để mỗi hình tượng được tái hiện và
tồn tại, người nghệ sĩ phải sử dụng những phương tiện vật chất cụ thể như: ngôn
từ (văn học), âm thanh (âm nhạc), màu sặc, đường nét (hội họa), lời nói, hành
động (sân khấu),… Nhờ đó, khi khám phá nghệ thuật, người ta không những được
cảm thụ, thưởng thức cái đẹp, được tiếp cận với nguồn tri thức vô hạn của nhân
loại mà đồng thời, qua đó người ta còn được tiếp nhận những chân lí về đời
sống. Đây chính là biểu hiện đỉnh cao của hình tượng, là cái đích mà bất cứ
người nghệ sĩ nào trong suốt cuộc đời theo đuổi sự nghiệp nghệ thuật, theo đuổi
cái đẹp, cái hoàn mĩ của mình cũng muốn đạt được.
3. Nét đặc trưng của hình
tượng nghệ thuật.
3.1 Hình tượng nghệ thuật gắn liền với đời sống.
Nhắc đến hai chứ nghệ thuật đôi khi người
ta nhầm tưởng nó là hiện thân của những cái hoa mĩ, diễm lệ, của những thứ lãng
mạn, viển vông, xa rời thực tế, nhưng thực chất nghệ thuật luôn đi liền với đời
thực, nó bám sát cuộc sống, nó dựa hơi người, đời, vật để nảy sinh, tồn tại và
trường tồn cùng thời gian. Nghệ thuật luôn gần gũi với cuộc đời, sống trong
cuộc đời, phát triển theo nhịp sống của cuộc đời như một người bạn đồng hành
tận tụy, một người thư ký trung thành của thời đại.
Hình tượng nghệ thuật tái hiện cuộc sống
nhưng lại không đơn thuần là sao chép y nguyên những hiện tượng có thật mà là
tái hiện một cách có chọn lọc, sáng tạo thông qua tài năng và trí tưởng tượng
của nghệ sĩ, bằng sự khéo léo và tinh tế của mình, họ biến những sự vật dù tầm
thường nhất trở thành các hình tượng đẹp có sức truyền cảm mạnh mẽ, mang những
ấn tượng sâu sắc đến với người cảm thụ.
3.2
Hình tượng
nghệ thuật là sự thống nhất của cái cụ thể, cá biệt, cảm tính với cái khái
quát.
Đây là nét đặc trưng tiêu biểu nhất và dấu
hiệu dễ nhận biết nhất của hình tượng nhưng đồng thời cũng quan trọng nhất để
phân biệt sự khác nhau giữa hình tượng và khái niệm. Mọi sự vật, hiện tượng
trong thể giới khách quan đều tồn tại ở dạng riêng biệt, là một cá thể độc lập,
cụ thể. Ngay chính bản thân con người cũng tồn tại là những cá nhân cụ thể, độc
đáo, không lặp lại. Song không phải vì thế mà chúng sống tách rời, riêng rẽ,
mọi sự vật hiện tượng chỉ có tồn tại được khi chúng được đặt trong mối liên hệ
với những sự vật, hiện tượng khác xung quanh. Vì vậy, trong mỗi hiện tượng, sự
vật cá biệt đều chứa đựng sự thống nhất giữa hai mặt đối lập nhau: cái chung và
cái riêng. Nghĩa là, nó mang những dấu hiệu cụ thể, cá biệt, không lặp lại ở
những hiện tượng khác, lại vừa mang những đặc điểm bản chất đại diện cho những
hình tượng cũng loại, điển hình cho loại của mình. Một người nghệ sĩ xuất sắc
hay một nhà bác học tài năng cũng đều phải biết nắm bắt những gì chủ yếu thuộc
về bản chất của sự vật, hiện tượng, để biết tập trung sự chú ý của mình vào
những sự kiện, những quá trình của sự vật, hiện tượng mà trong đó bộc lộ đầy đủ
nhất ý nghĩa của đối tượng mình nghiên cứu và khám phá.
Thay vì tiếp cận
chân lí bằng cách gặt bỏ những chi tiết cụ thể, cá biệt, những yếu tố ngầu
nhiên, tách rời những thuộc tính chung, điển hình của sự vật, hiện tượng ra
khỏi những đặc điểm cụ thể, những yếu tố riêng lẻ để đúc kết thành quy luật
tổng quát dưới dạng công thức, khái niệm, phạm trù; thì nghệ thuật khái quát
chân lí cuộc sống bằng hình tượng nghệ thuật không bao giờ tách khỏi những hiện
tượng cụ thể, cá biệt. Nếu như khoa học sử dụng những sự vật, hiện tượng cụ thể
chỉ để làm ví dụ minh họa cho các thuộc tính, quy luật được khái quát được rõ
ràng và dễ hiểu hơn thì nghệ thuật dùng những hình tượng cụ thể, cá biệt mang
tính điển hình để làm đại diện cho cái lớn lao, cái toàn thể. Điều này được thể
hiện rất rõ trong lĩnh vực văn học: “Chí Phèo” của Nam Cao là một tác phẩm điển
hình với hai hình tượng nhân vật tiêu biểu là Chí Phèo và Bá Kiến. Bằng ngòi
bút sắc bén của mình, Nam Cao sử dụng ngôn từ để vẽ lên chân dung Chí – một anh
nông dân lành như cục đất, thế nhưng từ bốn bức tường lao lí ra cuộc đời Chí đã
trở thành một “con quỷ” của làng Vũ Đại. Chí mang những nét tính cách riêng, cá
biệt mà chẳng ai có được: hắn mãi chìm sâu trong cơn say, ngủ trong lúc say. Cứ
mỗi lần say là hắn chửi, tiếng chửi của hắn trở thành nỗi ám ảnh trong lòng
người đọc. Nam Cao đã xây dựng nhân vật Chí như một chân dung điển hình cho
những người nông dân bế tắc lâm vào bước đường cùng để rồi mất dần đi cả nhân
hình, nhân phẩm, họ phản kháng lại xã hội, phản kháng lại bất công của cuộc đời
bằng con đường lưu manh hóa. Bên cạnh chân dung một anh Chí lưu manh là hình
ảnh của Bá Kiến – tên Lý trưởng hách dịch. Nam Cao đã dựng lên chân dung tên
địa chủ với những nét vẽ sinh động, đầy ấn tượng và mang tính điển hình cao:
giọng quát “rất sang”, “cái cười Tào Tháo”, giọng nói “ngọt nhạt”, những thủ
đoạn thống trị khôn ngoan “mềm nắn rắn buông”, “bắm thằng có tóc không ai bám
thằng trọc đầu”, bóp người ta thì “chỉ bóp đến nửa chừng”, “hãy ngầm ngầm đẩy
người ta xuống sông rồi lại dắt nó lên để nó đền ơn”,… Tất cả những chi tiết
trên đã đủ để Bá Kiến trở thành hình tượng điển hình cho bọn địa chủ, cường hào
phong kiến của xã hội cũ với bản chất gian hùng, nham hiểm, độc ác và cáo già.
Từ chính đặc điểm này mà hình tượng nghệ
thuật có khả năng tái hiện lại cuộc sống một cách hoàn chỉnh và toàn vẹn. Vậy
nên, khi tiếp xúc với những tác phẩm nghệ thuật, ta như được tậm mắt chứng
kiến, được tham gia vào câu chuyện đời thực mà tác giả đề cập.
Bằng những hình
tượng cụ thể, sinh động mang tính điển hình, nghệ thuật đã truyền đến con người
không chỉ những thông tin, những kiến thức mới mẻ về cuộc sống mà còn đem đến
cho họ những xúc cảm mới lạ, gọi dậy những tình cảm thiêng liêng khiến con
người ta nghĩ tốt và sống đẹp hơn, có ích hơn.
3.3 Hình tượng nghệ thuật là sự thống nhất giữa hai mặt khách quan và chủ quan.
3.3 Hình tượng nghệ thuật là sự thống nhất giữa hai mặt khách quan và chủ quan.
Nghệ thuật là hình ảnh của cuộc
sống khách quá được phản chiếu qua đôi mắt chủ quan của người nghệ sĩ đa cảm,
tinh tế, sâu sắc . Nghệ thuật là hình ảnh
của cuộc sống khách quá được phản chiếu qua đôi mắt chủ quan của người nghệ sĩ
đa cảm, tinh tế, sâu sắc. Trong nghệ thuật, yếu tố chủ quan chi phối đến cả quá
trình sáng tạo của tác giả, hơn thế tính chất chủ quan còn in dấu rõ nét trên
mỗi tác phẩm nghệ thuật, và chính điều đó làm đã làm nên phong cách riêng của
người nghệ sĩ. Nghệ thuật phản ánh thế giới khách quan qua cái nhìn chủ quan
của người nghệ sĩ. Vì vậy, trong một tác phẩm nghệ thuật luôn có sự hòa quyện
không thể tách rời của hai yếu tố khách quan và chủ quan.
Ví dụ: Tác phẩm “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố. Tác phẩm xoanh quanh nhân vật chính là
chị Dậu và gia đình đang trong mùa sưu thuế; một điển hình của cuộc sống bần
cùng hóa do sưu cao thuế nặng mà chế độ thực dân áp đặt lên xã hội Việt Nam . Tác phẩm
Tắt đèn không chỉ phản ánh được sự hống hách, bất nhân, tàn nhẫn của bộ máy
quan lại đương thời, mà còn cho thấy những phẩm chất cao quý của người nông
dân, được coi là những kẻ ở dưới đáy xã hội qua hình ảnh chị Dậu. Dù họ có bị
tần lớp thống trị lấn át, và dù cuộc sống của họ có tăm tối, cùng quẫn đến mức
nào cũng không thể khiến họ đánh mất những đức tính cao đẹp vốn có, nhưng đồng
thời cũng thể hiện sức phản kháng tiềm tàng mạnh mẽ của những người nông dân
nghèo. Và dù khi câu chuyện kết thúc, chị Dậu vẫn không thoát khỏi cuộc đời tăm
ttối của mình, nhưng qua đoạn trích Tức nước vỡ bờ, Ngô Tất Tố đã nêu lên một
quy luật tự nhiên rằng: ở đâu có áp bức thì ở đó có đấu tranh, và có lẽ đoạn
trích trên chính là dấu hiệu báo trước cho cuộc cách mạng năm 1945.
Như vậy, trong quá trình sáng tạo nghệ
thuật, người nghệ sĩ đặt tình cảm chủ quan của bản thân vào trong chính hình
tượng mình xây dựng. Hình tượng nghệ thuật do đó không chỉ phản ánh hiện thực
mà còn biểu hiện thái độ chủ quan của người nghệ sĩ đối với hiện thực ấy.
3.4 Hình tượng nghệ thuật là sự thống nhất giữa lí trí và tình cảm.
So với những hình thái ý thức xã hội khác, nghệ thuật có sức tác động kỳ diệu đến tư tưởng, tình cảm của con người . So với những hình thái ý thức xã hội khác, nghệ thuật có sức tác động kỳ diệu đến tư tưởng, tình cảm của con người. Sự ám ảnh kỳ lạ của nó có thể khiến cho con người ta dù ở thế hệ nào, thời đại nào, tầng lớp nào cũng đều bị cuốn theo những ấn tượng về xúc cảm đó, để rồi cứ thế say mê, thèm muốn hai chứ “nghệ thuật”. Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa lí trí và tình cảm là nhân tố đưa các tác phẩm nghệ thuật trở thành những kiệt tác trường tồn cùng thời gian. Một tác phẩm càng chứa đựng nhiều cung bậc cảm xúc thì càng dễ đi vào lòng người vì vậy mà càng dễ chiến thắng cái khắc nghiệt của không gian và thoát khỏi quy luật bào mòn của thời gian.
3.4 Hình tượng nghệ thuật là sự thống nhất giữa lí trí và tình cảm.
So với những hình thái ý thức xã hội khác, nghệ thuật có sức tác động kỳ diệu đến tư tưởng, tình cảm của con người . So với những hình thái ý thức xã hội khác, nghệ thuật có sức tác động kỳ diệu đến tư tưởng, tình cảm của con người. Sự ám ảnh kỳ lạ của nó có thể khiến cho con người ta dù ở thế hệ nào, thời đại nào, tầng lớp nào cũng đều bị cuốn theo những ấn tượng về xúc cảm đó, để rồi cứ thế say mê, thèm muốn hai chứ “nghệ thuật”. Sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa lí trí và tình cảm là nhân tố đưa các tác phẩm nghệ thuật trở thành những kiệt tác trường tồn cùng thời gian. Một tác phẩm càng chứa đựng nhiều cung bậc cảm xúc thì càng dễ đi vào lòng người vì vậy mà càng dễ chiến thắng cái khắc nghiệt của không gian và thoát khỏi quy luật bào mòn của thời gian.
Chắc hẳn không ít người đã từng rơi nước
mắt khi đọc những trang văn cảm động viết về cảnh đời bất hạnh, hẳn không ít
người thấy bâng khuâng xao xuyến khi nghe một bản nhạc hay về tình quê, tình
người, hẳn không ít người phải bàng hoàng, thờ thẫn khi đứng trước những bức
tranh làm sống dậy một thời tuổi thơ đẹp đẽ,… Mỗi tác phẩm nghệ thuật đều mang
đến cho người cảm thụ chúng những cảm xúc riêng, có quen, có lạ, có tốt, có
xấu, điều đó không chỉ phụ thuộc vào cách diễn đạt của người nghệ sĩ mà còn ở
cái cách tiếp nhận của mỗi người… Và, mang được cảm xúc của mình truyền đến mọi
người, đó chính là thành công lớn nhất của người nghệ sĩ.
Từ tất cả những điều trên, ta có
thể khẳng định một cách khái quát rằng, trong hình tượng nghệ thuật, tình cảm
không những đối lập với lí trí mà chúng còn có quan hệ trống nhất chặt chẽ với
nhau. Tình cảm được kiểm định bằng lí trí, lí trí mượn tình cảm để đi vào lòng
người. Đó là sự kết hợp hoàn hảo giữa tình cảm và lí trí trong một chỉnh thể
nghệ thuật
3.5
Hình tượng nghệ thuật mang tính ước lệ
Ước lệ là biện pháp tái hiện sự vật, hiện
tượng bằng hình tượng có tính quy ước. Nghệ thuật được hiểu là một cách thức mô
phỏng lại cuộc sống. Song, dù phản chiếu cuộc sống chân thực đến đâu nghệ thuật
cũng không thể mất đi yếu tố sáng tạo, tưởng tượng trong mỗi tác phẩm mà tất cả
những yếu tố ấy gọi chung là tính ước lệ của hình tượng. Không có tính ước lệ,
nghệ thuật sẽ chỉ là một bản sao đơn điệu của cuộc sống, sẽ chỉ là cái khuôn
đúc khô cứng không có hơi thở của sự sống. Nghệ thuật tái hiện cuôc sống một
cách có chọn lọc, có sáng tạo bằng hoạt động hư cấu trông qua trí tưởng tượng
của nghệ sĩ. Kết quả của quá trình đó là những hình tượng nghệ thuật mang tính
ước lệ. Người nghệ sĩ thực sự tài năng là người có thể mang cả cái hơi thở phập
phồng của sự sống vạn vật vào trong tác phẩm của mình.
Cuộc sống luôn vận động và phát triển nó
không bị giới hạn bởi không gian và thời gian, trong khi nghệ thuật lại chịu sự
chi phối về giới hạn của ngôn từ. Mà nhiệm vụ của nghệ thuật là phải khái quát
được phạm vi rộng lớn của hiện thực cả về chiều rộng và chiều sâu mà vẫn không
phá vỡ tính hoàn chỉnh, toàn vẹn của tổng thể tác phẩm. Bởi vậy, sự xuất hiện
của tính ước lệ như một lối thoát cho người nghệ sĩ. Bằng hình tượng nghệ thuật
mang tính ước lệ, người nghệ sĩ có thể thả sức sáng tạo. Song, tính ước lệ
không đồng nghĩa với việc xa rời thực tế, càng không hề đồng nghĩa với việc
xuyên tạc sự thực, chân lí. Ngược lại, nhờ tính ước lệ mà nghệ thuật có thể
phản ánh chân thực cuộc sống, nhờ tính ước lệ mà bản chất cuộc sống được thể
hiện một cách đầy đủ về cả chiều rộng và chiều sâu.
Xuất hiện khá nhiều và trở thành nét điển
hình không thể thiếu, tính ước lệ của hình tượng nghệ thuật trở thành một đặc
điểm nổi bật trong văn học cổ Việt Nam . Người xưa thường dùng hình ảnh
phong, hoa, tuyết, nguyệt, cây, cỏ,… để diễn tả ngoại hình, dáng vẻ, cốt cách,
phẩm giá của con người. Hình ảnh cây thông (cây tùng) bốn mùa có tán lá xanh
tươi, quanh năm đứng vững chãi trên dốc núi cheo leo bất chấp bão bùng sương
tuyết là hiện thân cho nhân cách cứng cỏi, bản lĩnh phi thường, khí phách hiên
ngang của con người không bị chi phối trước uy quyền, danh lợi. Hay hình ảnh
những bông hoa mỏng manh, yêu đuối nhưng thơm ngát, tinh khôi thường để miêu tả
người phụ nữ đẹp. Đó là những sáng tạo nghệ thuật có giá trị thẩm mĩ cao.
Phương pháp nghệ thuật cổ không miêu tả hiện thực theo dạng tả chân thực, theo
thẩm mĩ văn học cổ dùng hình ảnh ước lệ tượng trưng đem lại cho lời văn lời thơ
trang nhã, bóng bẩy, súc tích. Ví dụ: Trong bài Chiều tối của Hồ Chí Minh có viết:
Quyện điểu
quy lâm tầm túc thụ,
Cô vân mạn
mạn độ thiên không;
( Chim mỏi
về rừng tìm trốn ngủ
Chòm mây
trôi nhẹ giữa tầng không)
Cảnh chiều tối là một đề tài quen thuộc của
văn chương. Khung cảnh buổi chiều về tối thường dễ sinh tình vì thế, buổi chiều
đã đi vào bao áng thơ kim cổ, làm nên những vần thơ tuyệt tác. Thơ chiều cổ
điển thường man mác một nỗi buồn đìu hiu, hoang vắng trong sự tàn tạ của thời
gian, hoặc trĩu nặng nỗi buồn tha hương lữ thứ. Ơ đây bằng vài nét chấm phá của
bút pháp ước lệ tượng trưng tác giả đã dựng nên bức phông lớn làm nền cho cảnh
chiều.
Ở những câu thơ
trên ta thấy, “Cánh chim” và “chòm mây” là hai hình ảnh quen thuộc thường xuất
hiện trong thơ chiều xưa và nay. Cho nên, đó chỉ là hai hình ảnh của không gian
mà đã mang theo ý nghĩa của thời gian. Cánh chim ở đây được lấy từ thế giới
nghệ thuật cổ phương Đông. Trong thế giới thẩm mỹ ấy, hình ảnh cánh chim bay về
rừng đã ít nhiều có ý nghĩa biểu tượng ước lệ diễn tả cảnh chiều: “Phi yến thu
lâm”; “Quyện điểu quy lâm” là những nhóm từ thường thấy trong thơ chữ Hán.
Trong “Truyện Kiều”, khi miêu tả cảnh chiều, Nguyễn Du đã điểm vào bức tranh
hình ảnh cánh chim bay về rừng: “Chim hôm thoi thót về rừng”. Trong thơ Bà
Huyện Thanh Quan cũng thế: “Ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi” và Huy Cận lại cảm
thấy bóng chiều như đang sà xuống từ cánh chim đang nghiêng dần về cuối chân
trời: “Chim nghiêng cánh nhỏ bóng chiều sa”.
Hình như trong
cảm nhận của các thi nhân xưa thì khi miêu tả cảnh chiều mà không có hình ảnh
cánh chim thì bóng chiều chưa rõ. Cánh chim trong thơ xưa thường chỉ là một chi
tiết nghệ thuật thuần tuý để gợi tả cảnh chiều thế thôi và thường gợi nên cảm
giác về sự xa xăm, phiêu bạt, chia lìa:
“ Chúng điểu cao phi
tận” - Lí Bạch
“Thiên sơn điểu phi tuyệt” – Liễu Tông Nguyên
Chúng ta đều nhận thấy cánh chim trong thơ của Lí Bạch và Liễu Tông Nguyên
đều “Phi tuyệt”, “Phi tận”. Tất cả đều không có điểm dừng mà ở vào trạng thái
bay vào chốn xa xăm, vô tận, gợi lên một ý niệm siêu hình nào đó. Còn cánh chim
trong bài thơ “Chiều tối” của Bác lại có phương hướng, điểm dừng, mục đích bay
rõ ràng:
Quyện điểu quy lâm tầm túc thụ
(Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ)
Như vậy, Bác đã đưa cánh chim từ thế
giới siêu hình trở về với thế giới hiện thực. Ta nhận thấy trong cách nhìn của
Bác là một cách nhìn đầy yêu thương, trìu mến trước biểu hiện nhỏ nhoi của sự
sống. Nhìn cánh chim đang bay, Bác cảm nhận được sự mệt mỏi của đôi cánh sau
một ngày đường hoạt động. Trong chiều sâu tâm hồn của Bác chính là lòng yêu
thương sự sống, cảm quan của Bác chính là cảm quan nhân đạo.
Hẳn vậy, tính ước lệ của hình tượng cho phép nghệ thuật tái hiện chân
thực mà không lặp lại hay sao chép cuộc sống, làm cho hình tượng trở nên sinh
động, hấp dẫn, vừa thực lại vừa hư, vừa ẩn lại vừa hiện, khiến ta không thể
đồng nhất nó với bản thân cuộc sống. Nhớ tính ước lệ mà hình tượng nghệ thuật
mang tính hàm súc cao, nó có thể truyền đạt được những nội dung cuộc sống phong
phú trong một bức tranh, một pho tượng, một vở kịch, một bản nhạc, một bộ phim,
hay chỉ trong một câu truyện ngắn,…
3.6 Hình tượng nghệ thuật mang tính
đa nghĩa.
Nghệ thuật là một trong những lĩnh vực
sáng tạo phức tạp nhất của con người để phản ánh thực tại. Sản phẩm của quá
trình sáng tạo đó là những hình tượng nghệ thuật chứa đựng trong bản thân nó sự thống nhất
biện chứng giữa các mặt đối lập: hiện thực khách quan hòa nhập với thế giới chủ
quan; tình cảm được soi sáng trong lí trí; sự thật cuộc sống được phản ánh
trong cái ước lệ, tượng trưng,... Sự thống nhất giữa các mặt đối lập đã làm cho
hình tượng nghệ thuật trở thành một tín hiệu đặc biệt chứa đựng những thông
điệp về cuộc sống, lưu giữ những tín hiệu chồng chéo về cuộc đời.
Bởi vậy, một
hình tượng nghệ thuật có thể đem đến cho người thưởng thức những cách nhìn
nhiều chiều, những cách lí giải ở nhiều góc độ khác nhau. Đó chính là tính đa
nghĩa của hình tượng nghệ thuật. Tính đa nghĩa cũng là một trong những đặc điểm
nổi bật làm nên tính khác biết giữa hình tượng nghệ thuật với các khái niệm
khoa học. Nếu như khái niệm khoa học chỉ có một nghĩa và phải rõ ràng thì trong
nghệ thuật, một hình tượng được coi là điển hình và xây dựng thành công là khi
nó có khả năng chứa đựng, bao hàm nhiều tầng nghĩa mà khi càng tìm hiểu người
ta càng phát hiện ra những lớp ý nghĩa sâu xa hơn. Đôi khí có những ý nghĩa còn
nằm ngoài ý đồ sáng tạo của người nghệ sĩ. Nguyên lí “Tảng băng trôi” của
Hemingway là một khẳng định vững vàng cho tính đa nghĩa của hình tượng nghệ
thuật.
III. KẾT LUẬN.
Người nghệ sĩ dùng hình tượng nghệ thuật để
nhận thức và cắt nghĩa đời sống, thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình, nhờ
những hình tượng đó mà sự vật hiện tượng được tái hiện một cách sinh động nhưng
đồng thời cũng nhờ nó mà cái tâm, cái tài người nghệ sĩ được thể hiện một cách
tròn đầy và vẹn nguyên nhất. Hình tượng nó không chỉ là phương thức tái hiện
thế giới khách quan, là nhân tố góp phần truyền tải thông điệp của tác giả tới
mọi người mà còn là tâm hồn, bản ngã của người nghệ sĩ, nó khẳng định phong
cách, cái tôi của người nghệ sĩ.
DANH MỤC TÀI LIỆU
THAM KHẢO.
1. http://www.kilobooks.com/threads/292120-Nét-đặc-trưng-của-hìn
2. http://tailieu.vn/xem-tai-lieu/de-tai-hinh-tuong-nghe-thuat-trong-mi-hoc.1319957.html